‘Ik heb het Piushavengebied leren lezen’
een wandeling met Wapke Feenstra
vanaf De Hoeve een rondje langs de Piushaven over de twee bruggen.

Als kunstenares Wapke Feenstra lunchroom De Hoeve binnenstapt, ontspint zich een leuk gesprek met eigenaresse Bruna (55) van de zaak. Het gaat over Jeruzalem, één van de wijken die centraal staan in huisboomfeest. Vandaag, dinsdag 3 februari 2009 maken we op ruim driekwart van het project (2004-2010) een wandeling rondom de Piushaven in Tilburg met de grondlegster. ,,Ik heb dit gebied leren lezen. De sociale cohesie in dit gebied is nog steeds groot.’’

Het is guur weer deze dinsdag. Wint, regen en natte sneeuw spannen samen en geven de Hoevenseweg een treurig aanblik. Als we mede om die reden besluiten eerst een kop thee te drinken in De Hoeve, komt er spontaan een gesprek op gang tussen Wapke en eigenaresse Bruna van Schijndel van De Hoeve. In de vier jaar dat het project loopt, is de sympathieke Bruna alweer de derde eigenaar van de broodjeszaak cq. Lunchroom De Hoeve. Zo’n dertig jaar geleden woonde de huidige inwoonster van Tilburg Reeshof met haar gezin in de Sallandstraat in Jeruzalem en beheerde ze een curiosawinkeltje “Boetiek Brunhilde”. Sinds twee jaar runt ze lunchroom De Hoeve aan de Hoevenseweg.
,,Dertig jaar geleden was Jeruzalem levendig met veel winkeltjes,’’ begint ze haar relaas. ,,De vijftien nationaliteiten in de wijk vormden geen enkel probleem. Ik heb er zestien jaar gewoond en ik sliep er met mijn ramen en deuren open, ik maakte me nergens druk om. Soms komen er nog bekende buurtgenoten van vroeger in de zaak die mij herkennen. Dan heb ik echt het gevoel dat de tijd heeft stilgestaan.’’ Bruna beheerde haar winkeltje naast de bakker, uiteindelijk de enige ondernemer die zijn zaak destijds kon behouden en het pand kon kopen van de gemeente. In Jeruzalem werden veel huizen gesloopt, tot spijt van veel buurtbewoners. ,,We wilden de sloop tegenhouden, zonder succes. Ze hebben de leefbaarheid daar weggehaald. Laatst ging ik weer kijken, ik ben echt geschrokken van hoe verloederd het er nu uitziet. Onze tuintjes waren lief en leuk, nu zijn ze rommelig en is al het groen verdwenen. Alleen de Twenteflat is verbeterd.’’

Geboeid luistert Feenstra naar het verhaal van Bruna. ,,Jeruzalem is de wijk waar ik het makkelijkste contacten leg. De sociale betrokkenheid is enorm, dat komt misschien mede door alle kunstenaars die er wonen. Het is een hechte gemeenschap,’’ repliceert de kunstenares. ,,Ja, dat is waar,’’ reageert Bruna. ,,Mijn zonen hebben er heerlijk gevoetbald en gefietst. Ze hebben daar een gouden tijd gehad.’’
Lunchroom De Hoeve vormt voor Wapke een belangrijke uitvalsbasis. Toen de Fontys Rockacademie nog (tot 2005) tegenover de zaak huisveste was het volgens de kunstenares een drukke en levendige plek. Na de gezellige conversatie met de eigenaresse, vertelt Wapke iets meer over de totstandkoming van haar project. Vijf jaar geleden werd ze benaderd door iemand uit de adviescommissie van Kunst in de Openbare Ruimte van Tilburg (KORT), die al eerder over haar soortgelijke project Verhalen van Dordrecht (1999-2010) had geschreven. Ze zochten naar een kunstproject dat de veranderingen in de vijf wijken rondom de Piushaven op een originele manier in beeld kon brengen. Wapke reageerde gelijk enthousiast, wisselde open van gedachten en stelde haar plan voor: huisboomfeest. Zo ging het balletje rollen. ,,Ik wilde de cyclische tijd van de wijk centraal zetten en de spiraalbewegingen en herhalingen in de wijk registreren. Het gaat mij om de details en de culturele mentaliteit in het gebied. Wat gebeurt er in het straatbeeld en wat verandert er? Op veranderingen wordt vaak verschillend gereageerd omdat die de cyclische tijd doorbreekt. Mensen hechten aan bepaalde vaste patronen en zekerheden in hun leven en die gaan soms verloren. Ik hechtte zelf ook aan mijn vaste bakker in Rotterdam en vond het heel erg toen die wegging.’’

De eerste maanden liep Wapke zeker twintig keer kriskras door de wijk en registreerde in haar hoofd wat ze zag, hoorde en voelde. ,,Ik bemerkte al snel dat het gebied zonder stedenbouwkundige planning is ontstaan. Dat heeft echt zijn charme.’’ Het gebied bleef een heel andere aanblik te hebben, dan Wapke zich uit de opgestuurde beschrijvingen had voorgesteld. ,,Ik stelde me iets met veel industrie voor, een bedrijvige haven met duidelijk scheidslijnen tussen de zuidoever en de noordoever. Maar het was klein, gezellig en kneuterig. In tegenstelling tot bijvoorbeeld het Rotterdamse Feyenoord was dit geen echte achterstandswijk. Het viel me allemaal heel erg mee. De Zuidoever bleek een ontzettend leuk gebied met veel studenten en mensen uit de creatieve sector die zich bezighielden met muziek, theater of beeldende kunst. Die geven niet zoveel om comfort en hebben genoeg aan een pandje.’’

Als snel leerde ze het gebied op haar duimpje kennen en weet ze in te haken op thema’s die bij de bewoners leven: verloedering, verbondenheid en veranderingen. ,,Op een gegeven moment begrijp je het gebied helemaal. Je leert de verhoudingen kennen en krijgt fysieke kennis van het gebied. Ik heb het Piushavengebied leren lezen. Toen ben ik pas gaan schrijven en mensen gaan interviewen.’’

Na het kopje thee, wagen we ons toch aan een wandeling. Gewapend met twee paraplu’s – een rode en grijze – lopen we vanaf lunchroom De Hoeve over de Hoevenseweg richting de Piushaven. Op de Hoevenseweg passeren we kringloopwinkel La Poubelle. ,,Iedereen kende La Poubelle, het is jammer dat het wegmoet. Als ik af wilde spreken met studenten van de Universiteit van Tilburg zei ik altijd: we zitten tegenover La Poubelle, dan hoefde ik niets meer te zeggen. Veel studenten halen daar namelijk hun spullen,’’ zegt Wapke tijdens het lopen. En tegenover La Poubelle zit dan weer het projectbureau Piushaven, een belangrijk werkterrein voor de Rotterdamse. ,,We gebruiken het huis en de tuin voor openingen en voor de Huisboomfeestdag.’’

Vandaag komt Wapke om de knipsels op te halen uit wijkkranten en de nieuwsbrief InZicht waar ze zelf voor schrijft. Binnen kijken we samen naar het ontwerp van de nieuwe brug over de Piushaven naar het ontwerp van John Körmeling. ,,Ik vind zijn werk heel strak, maar ook vol humor,’’ reageert Wapke die vooral zijn ‘Draaiend Huis’ op de Hasseltrotonde bewondert. ,,Ik heb zelf les gehad van John en samen met hem een tentoonstelling gedaan in 1997.’’ Raadselachtig: ,,Hij is bijzonder in zijn consequentheid. John is een denker. Zijn werk heeft een hoog uitvergroot speelgoedgehalte. Ik denk dat de brug is geïnspireerd op De Hef in Rotterdam die het Noordereiland verbindt met de Kop van Zuid.’’ Zelf heeft Wapke weinig op met grote bouwwerken, al denkt ze wel in het groot. ,,Ik werk vanuit microniveau, vanuit de pixeltjes aan concentratie die samen het portret van het Piushavengebied moeten opleveren, en koppel dat aan het macroniveau van cyclische tijd.’’

Ook de maquette onderwerpen we aan een bestudering. Wapke toont de veranderingen in de wijk, waar industriegebied transformeert in woongebied. In De Havenmeester, Cementbouw en de Galjoenstraat Noord zijn al veel bouwactiviteiten. ,,Ik vind het interessant dat aan de nieuwbouw met name afbraak van industrie vooraf gaat, dus niet van woningen. Ik snap wel dat mensen zich, vooral in positieve zin, druk maken om hun nieuwe woonomgeving. Het project gaat iedereen aan, dat is een goed teken. Mensen denken en kijken verder dan alleen in hun eigen woonkamer.’’ Aan mailtjes en reacties merkt Wapke dat veel nieuwe bewoners ook kijken op de website van huisboomfeest. ,,Dat vind ik leuk. Maar ik vind het ook prima dat heel veel mensen niet kijken.’’

Eenmaal buiten worden we weer belaagd door natte sneeuw. Voor het water, slaan we rechtsaf de Havendijk in. Wapke wijst op het schip De drie gebroeders van John en Caroline (gelegen naar De vier gebroeders), een koppel dat zeer betrokken is bij de Piushaven. ,,Ze organiseren acties tegen de brug, maar ook festiviteiten. Ik zie dat ze bijna klaar zijn met de verbouwing van hun binnenschip.’’ We lopen verder onder de brug door, die wordt ontsierd door enkele slechte graffitiwerken. Terwijl een auto hard voorbij snelt, toont ze aan haar rechterhand het fundament waarop vroeger een lagere school stond. ,,Onze sprokkelfotograaf zat hier vroeger op school. Daarom is dit voor mij niet meer zomaar een stuk beton, maar kleeft er een heel verhaal aan vast. Elke plek in de wijk krijgt een invulling door verhalen die worden verteld. We hebben hier een huisboomfeestdag gehouden met studenten.’’ In dezelfde omgeving is Wapke op pad geweest met schoolkinderen. ,,We hebben hier eendjes gevoerd en takken en bladeren van bomen gesprokkeld.’’
Even neemt Wapke nog polshoogte in de Betuwestraat. ,,Die is helemaal gerenoveerd. Tuintjes zijn kaal geworden, alleen al het openbare groen staat er gelukkig nog. Op nummer 10 woont een kunstenaar met een groentetuin in de voortuin. Ik kom daar wel vaker binnen.’’

Van de Havendijk begeven we ons richting de Ringbaan Oost via een karakteristiek trappetje. ,,Als je het trappetje omhoog gaat, kom je opeens in een andere wereld,’’ vindt Wapke. En ja, opeens staan we langs een drukke weg en kijken we over het water. Bij de eerste stoplichten steken we over naar de Sint Josephstraat. Wapke merkt gelijk op dat bij het hoekhuis een nieuw stukje muur is gemetseld. We vervolgen onze weg langs de voormalige studentensociëteit en een oude boerderij. ‘Langzaam rijden’ staat er op de muur van de boerderij gekalkt met een snelheidsbord van 5 kilometer per uur. ,,Daar is vast iemand tegen de muur geknald,’’ zegt Wapke gevat. ,,Ik vraag me af of het de waarschuwing helpt.’’ Naast de verloederde studentensociëteit Plato, die nu lijkt te worden bewoond door studenten of krakers, staat een prullenbak, waar één student ooit een mooi verhaal aan wijdde. ,,Zo klein kan een observatie zijn. Dat vind ik mooi.’’

Terwijl we via de Prinsenhoeve weer terugslenteren richting lunchroom De Hoeve passeren we het huisje van de brugwachter. ,,Zoiets fascineert mij, ik ben benieuwd wat die man heeft te vertellen,’’ zegt Wapke. Als we de brug zijn overgestoken, worden onze ogen als een magneet getrokken naar een oude reclametekst op de gevel van een voormalige fietsenmaker. Even een foto nemen en weer verder. Het regenachtige en winderige weer noopt ons om snel door te lopen. Even lopen we het terrein op achter de voormalige Rockacademie, waar asbest in het gebouw zou zitten. In de kantoren van het pand zien we een lichtje branden. ,,Misschien is het gebouw nu anti-kraak,’’ vraagt Wapke zich af.

Concluderend zegt Wapke: ,,Het is echt een gebied in verandering. Dat zie je ook. Het leuke is dat niemand overzicht heeft over het hele kunstproject, ook ik niet. Er gebeuren veel dingen buiten mijn zicht om. Maar dat maakt huisboomfeest ook zo boeiend en veelzijdig. Het is als een bijzondere kristal met heel veel facetten. Ik ben degene die het project mogelijk maakt en die zorgt dat het blijft draaien, maar heel veel anderen zorgen voor de gelaagdheid van het project. Dat is ook zo leuk van de vorm die we hebben gekozen, een database, dat is een boom met veel vertakkingen. Een betere symboliek kun je voor huisboomfeest niet bedenken.’’

Nathanaël Veldhuijsen, februari 2009